Thuật ngữ mới được đặt ra để mô tả các quy trình thiết kế, bao gồm các thuật ngữ như thiết kế dễ tiếp cận, thiết kế không rào cản và công nghệ hỗ trợ. Thiết kế phổ quát là một cách tiếp cận tương đối mới xuất hiện từ các mô hình này và mô tả các bộ phận thiết kế của các tòa nhà, sản phẩm và môi trường cho phép mở rộng đối tượng sử dụng và ứng dụng thiết kế. Trung tâm Thiết kế phổ quát tại Đại học Bang Bắc Carolina ở Hoa Kỳ đã xuất bản tài liệu “Nguyên tắc thiết kế phổ quát” hướng dẫn những quy tắc thiết kế. Trung tâm định nghĩa thiết kế phổ quát là thiết kế các sản phẩm và môi trường theo cách mà mọi người đều có thể sử dụng được, ở mức độ lớn nhất có thể, mà không cần phải điều chỉnh hoặc thiết kế chuyên biệt cho người dùng cụ thể.
Nâng cao nhận thức trong giới thiết kế
Đôi khi, việc khuyến khích các nhà thiết kế tìm ra giải pháp tốt hơn chính là giúp họ nhận ra những thiếu sót của một thiết kế cụ thể. Nhân chuyến thăm một trung tâm phục hồi chức năng cho trẻ em và thanh thiếu niên, nhà thiết kế Shabtai Hirshberg đã chứng kiến một cậu bé dùng nạng từ chối sự giúp đỡ của kỹ thuật viên vật lý trị liệu khi cậu bé cố gắng trèo lên chiếc xe ba bánh, chỉ để cái chân của mình được giữ trên ghế. Ông Hirshberg, tốt nghiệp ngành thiết kế công nghiệp tại Trường Cao đẳng Hadassah ở Jerusalem, đã dành vài tháng sau khi tốt nghiệp để làm việc với các chuyên gia vật lý trị liệu và tâm lý học phục hồi chức năng để chế tạo ra chiếc xe ba bánh ưu việt hơn, xe A2B, cho trẻ em khuyết tật. Xe ba bánh này cho phép sử dụng độc lập để có thể chơi, đồng thời cung cấp các giải pháp phục hồi. Đến bây giờ, chiếc xe mới chỉ là mô hình thử nghiệm, nhưng có lẽ sẽ có thị trường rộng lớn hơn cho loại xe này. Nhiều tính năng thiết kế - chẳng hạn như hai bánh xe ở phía trước và tấm đỡ ngực, có thể hạ thấp thân tạo hiệu ứng xe đua - sẽ rất thú vị và hữu ích cho bất kỳ đứa trẻ nào.
Nguyên mẫu xe ba bánh A2B được thiết kế cho trẻ em khuyết tật sẽ rất thú vị và tiện dụng cho mọi trẻ em. (Ảnh: medgadget.com)
Thông thường những hạn chế tính năng về thị giác, thính giác và khả năng tương tác vận động sẽ làm khó lẫn nhau. Những sản phẩm và môi trường được thiết kế nghèo nàn chỉ đơn thuần gây bất tiện cho người dùng và thường không thể khắc phục những hạn chế đó - có khả năng làm cho cuộc sống của ai đó trở nên thiếu an toàn và được đảm bảo. Cô Rani Lueder, chủ tịch của Công ty tư vấn Humanics ErgoSystems ở Encino, California, đã dạy các lớp học về nhân tố con người cho sinh viên thiết kế công nghiệp tại Trường Cao đẳng Art Center ở Pasadena. Để giúp sinh viên mở rộng khái niệm về thiết kế, cô ấy đã yêu cầu sinh viên mô phỏng những khuyết tật về thể chất trong các dự án thiết kế của mình1.
Ví dụ, một sinh viên đã đánh giá việc lên các phương tiện giao thông khác nhau với một thanh kim loại gắn trên lưng của mình để chứng minh những khiếm khuyết về thể chất có liên quan đến các chấn thương lưng. Một số khác thì thử cách tiếp cận sáng tạo như hạn chế vận động của khớp bằng cách băng các khớp lại để mô phỏng chứng viêm khớp, quấn thêm các lớp ngụy trang thật dày để bắt chước người béo phì và phát triển các chi tiết thay thế tạm thời nhằm hạn chế tầm nhìn ngoại vi. Bài thực hành đã chứng minh cho những sinh viên thiết kế khỏe mạnh, trẻ trung thấy được ý nghĩa của việc suy giảm chức năng. Nhiều người trong số họ cho hay những hiểu biết của họ về ứng dụng thiết kế dành cho nhóm người dùng dễ bị tổn thương đã hoàn toàn thay đổi.
Thiết kế cho người già
Xu hướng nhân khẩu học cho thấy nhóm dân số trên 60 tuổi sẽ tiếp tục gia tăng và chiếm tỷ lệ lớn hơn bao giờ hết trong dân số Úc, Châu Âu, Nhật Bản và Bắc Mỹ, với những ẩn ý quan trọng dành cho giới thiết kế. Những đồ vật và không gian thiết kế dành cho người già thường trông ít hấp dẫn hơn dành cho các đối tượng khác. Nhưng những thiết kế ít tính thẩm mỹ không phải là một điều xấu có chủ ý đối với người già.
Ví dụ, có thể làm cho gian bếp dễ sử dụng đối với những người già khuyết tật nhưng trông vẫn tươi sáng, hiện đại và thân thiện. Đội ngũ thiết kế của nhà sản xuất bếp Đức, Alno, đã thiết kế một gian bếp mới cho khách hàng lớn tuổi bằng cách bố trí các vật dụng bếp tiện cho người dùng, giúp họ tránh phải cúi xuống. Kết quả là một “gian bếp tiện nghi” - My Way - sử dụng hệ thống theo dõi điện tử giúp tủ bếp, vật dụng bếp và cả bồn rửa để đáp ứng nhu cầu người dùng. Chỉ cần nhấn nút, mặt bàn bếp có thể được nâng lên hoặc hạ xuống thấp hơn chiều cao của xe lăn. Hơn thế nữa, ở mọi lứa tuổi, chiều cao khác nhau người dùng hẳn sẽ thích nấu ăn trong một không gian bếp được thiết kế theo yêu cầu như vậy.
Cùng vui chơi
Trẻ em khuyết tật thường có ít cơ hội chơi hơn những đứa trẻ khác, không chỉ vì khả năng vận động của chúng hạn chế mà còn vì những hạn chế đó hầu như không được tính đến trong thiết kế sản phẩm đồ chơi. Cấu tạo bề ngoài, chi phí cao và giá trị giải trí thấp là những nhược điểm phổ biến trong các sản phẩm được thiết kế dành riêng cho trẻ em khuyết tật. Thông qua các chương trình như “Cùng vui chơi” tại Đại học Buffalo (New York) hợp tác với nhà sản xuất để tối ưu hóa những tính năng phổ biến trong các thiết kế đồ chơi, trẻ em khuyết tật có thể được đưa vào trong quy trình thiết kế.
Bằng cách mở rộng “phạm vi tính năng” của trò chơi nhằm làm tăng các tính năng mà trẻ em khuyết tật có thể thành thạo, nhiều trẻ em được hưởng lợi hơn (được gọi là cách tiếp cận thiết kế phổ quát từ bình thường đến khuyết tật). Mặt khác, cách tiếp cận từ bình thường đến khuyết tật2 có thể mở rộng các tùy chọn chơi cho trẻ em không bị khuyết tật. Đồ chơi trị liệu với tính năng chơi tốt hơn có nghĩa là trẻ em không bị khuyết tật cũng có thể thưởng thức các yếu tố giải trí của đồ chơi đồng thời tập trung phát triển kỹ năng chơi của trẻ em. Khối lượng sản xuất lớn hơn từ một thị trường rộng lớn trong đó có trẻ em, cũng có thể làm giảm đáng kể chi phí sản phẩm làm cho đồ chơi có giá cả phải chăng hơn.
Trong truyền thông
Hệ thống thông tin về thiết kế là một lĩnh vực khác, nơi các nhu cầu của người khuyết tật ngày càng được tính đến. Và truyền thông là làn sóng của hiện tại - và tương lai - điều quan trọng là các dịch vụ viễn thông và Internet phải được tiếp cận đến tất cả người dùng. Trong một động thái tuân theo các hướng dẫn của Web Accessibility Initiative3, WIPO đã cài đặt phần mềm cho người khiếm thị trên các máy tính công cộng. Phần mềm cho phép một người khiếm thị điều hướng qua các trang web trong khi các trang web được đọc - làm cho lượng lớn thông tin trên Web có thể truy cập.
Tương tự, các hệ thống viễn thông có tính đến các nhu cầu của người khiếm thính có thể kết hợp tính năng điện thoại có chú thích - một hệ thống sử dụng công nghệ nhận dạng giọng nói để chuyển đổi giọng nói của người trực tổng đài thành văn bản. Làm thế nào để loại thiết kế này mang lại lợi ích cho những người không bị khuyết tật? Bằng cách cung cấp một sân chơi bình đẳng hơn cho tất cả các thành viên trong xã hội và đưa nhiều người hơn vào nơi kiến thức được chia sẻ và sự liên lạc được thực hiện.
Giáo dục, nhận thức, đồng cảm
Những cuốn sách gần đây về thiết kế cho người khuyết tật đã làm sáng tỏ sự phát triển này trong thế giới thiết kế. Tác phẩm “Ergonomics for Children: Designing Products and Places for Toddlers to Teens” do Rani Lueder biên soạn cũng như “The Design of Future Things” của Giáo sư thiết kế Don Normanftime là một vài trong số những tác phẩm mới nhất. Norman nói rằng “Người khuyết tật không chỉ là một nhóm nhỏ, bị tước đoạt quyền công dân: họ đại diện cho tất cả chúng ta. Vì vậy, bước đầu tiên là giáo dục, nhận thức và đồng cảm”.
Một tin tốt là việc xem xét nhu cầu của người khuyết tật cuối cùng sẽ dẫn đến các thiết kế an toàn hơn, linh hoạt hơn và hấp dẫn hơn cho tất cả người tiêu dùng. Chúng tôi hy vọng sẽ làm việc hướng tới một thế giới nơi các giải pháp thiết kế được tìm thấy cho mọi người ở mọi khả năng.
_________________
1 Xem “Expanding the Demographics of Human Factors”, Rani Lueder - Kỹ sư công nghiệp, tháng 10 năm 2008.
2 Xem “A From-Disabled-to-Able Approach to the Universal Design of Children’s Play Products”, Tsai Lu Liu - Khoa thiết kế công nghiệp, Đại học Auburn.
3 Web Accessibility Initiative (WAI) phát triển các chiến lược, tài liệu hướng dẫn và các nguồn lực để giúp người khuyết tật có thể tiếp cận Web.